O home que plantaba árbores

Aquí queda a tradución ao galego dun precioso conto de Jean Giono, L'homme qui plantait des arbres. Se atopas algunha errata avísanos, e se tes algún debuxo que queiras compartir para ilustralo, será moi benvido!

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Se un quere descubrir calidades realmente excepcionais no carácter dun ser humano, debe ter o tempo ou a oportunidade de observar o seu comportamento durante varios anos. Se este comportamento non é egoísta, se está presidido por unha xenerosidade sen límites, se é tan obvio que non hai afán de recompensa, e ademais deixou unha pegada visible na terra, entón non cabe equivocación posible.

Fai corenta anos fixen unha longa viaxe a pé a través de montañas completamente descoñecidas polos turistas, atravesando a antiga rexión onde os Alpes franceses penetran na Provenza. Cando empecei a miña viaxe por aquel lugar todo era estéril e sen cor, e a única cousa que crecía era a planta coñecida como lavanda silvestre.

Cando me aproximaba ao ponto máis elevado da miña viaxe, e tras camiñar durante tres días, atopeime no medio dunha desolación absoluta e acampei preto dos vestixios dun pobo abandonado. Quedárame sen auga o día anterior, e polo tanto necesitaba atopar algo dela. Aquel grupo de casas, aínda que arruinadas como un vello niño de avésporas, suxerían que unha vez houbo alí un pozo ou unha fonte. Habíaa, dende logo, pero estaba seca. As cinco ou seis casas sen tellados, comidas polo vento e a choiva, a pequena capela co seu campanario desmoroándose, estaban alí, aparentemente como nun pobo con vida, pero esta desaparecera.

Era un día de xuño precioso, brillante e solloso, pero sobre aquela terra desgarnecida o vento sopraba, alto no ceo, cunha ferocidade insoportable. Gruñía sobre os cadáveres das casas como un león interrompido na súa comida... Tiña que cambiar o meu campamento.

Tras cinco horas de andar, aínda non achara auga e non existía sinal algunha que me dese esperanzas de atopala. En todo o derredor reinaban a mesma sequedade, as mesmas herbas bastas. Pareceume albiscar na distancia unha pequena silueta negra vertical, que parecía o tronco dunha árbore solitaria. De todos os xeitos dirixinme cara a el. Era un pastor. Trinta ovellas estaban sentadas preto del sobre a ardente terra.

Deume un sorbo da súa cabaza-cantimplora, e pouco despois levoume á súa cabana nun pregue da chaira. Conseguía a auga -auga excelente- dun pozo natural e profundo enriba do cal construíra un primitivo torno.

O home falaba pouco, como é costume daqueles que viven sos, pero sentín que estaba seguro de si mesmo, e confiado na súa seguridade. Para min isto era sorprendente nese país estéril. Non vivía nunha cabana, senón nunha casiña feita de pedra, que reflexaba o traballo que el lle adicou para refacer a ruína que debeu atopar cando chegou. O tellado era forte e sólido. E o vento, ao soprar sobre el, lembraba o son das olas do mar rompendo na praia.

A casa estaba ordenada, os pratos lavados, o chan varrido, o seu rifle engraxado, a súa sopa fervendo no lume. Notei que estaba ben afeitado, que todos os seus botóns estaban ben cosidos e que a súa roupa fora remendada co meticuloso esmero que agocha os remendos. Compartimos a sopa, e despois, cando lle ofrecín a miña petaqueira de tabaco, díxome que non fumaba. O seu can, tan silencioso como el, era amigable sen ser servil.

Dende o principio dábase por suposto que eu pasaría a noite alí. O pobo máis próximo estaba a un día e medio de distancia. Ademais, xa coñecía perfectamente o tipo de pobo daquela rexión... Había catro ou cinco máis deles ben espallados polas saias das montañas, entre agrupacións de carballos, ao final de estradas poeirentas. Estaban habitadas por carboeiros, cuxa convivencia non era moi boa. As familias, que vivían xuntas e apretuxadas nun clima excesivamente severo, tanto no inverno como no verán, non atopaban solución ao incesante conflito de personalidades. A ambición territorial chegaba a unhas proporcións desmesuradas, no desexo continuo de escapar do ambiente. Os homes vendían as súas carretillas de carbón no pobo máis importante da zona e regresaban. As personalidades máis recias limábanse entre a rutina cotiá. As mulleres, pola súa banda, alimentaban os seus rancores. Existía rivalidade en todo, dende o prezo do carbón ao banco da igrexa. E enriba de todo estaba o vento, tamén incesante, que crispaba os nervios. Había epidemias de suicidio e casos frecuentes de tolemia, a miúdo homicida.

Transcorrera unha parte da velada cando o pastor foi buscar un saquiño do que verteu unha morea de landras sobre a mesa. Empezou a miralas unha por unha, con gran concentración, separando as boas das malas. Eu fumaba na miña pipa. Ofrecinme para axudarlle. Pero díxome que era o seu traballo. E de feito, vendo o coidado que lle dedicaba, non insistín. Esa foi toda a nosa conversa. Cando xa houbo separado unha cantidade suficiente de landras boas, separounas de dez en dez, mentres ía quitando as máis pequenas ou as que tiñan fendas, pois agora examinábaas máis detidamente. Cando houbo seleccionado cen landras perfectas, descansou e foi durmir.

Sentíase unha gran paz estando con ese home, e ao día seguinte pregunteille si podía quedarme alí outro día máis. El atopouno natural, ou para ser máis preciso, deume a impresión de que non había nada que puidese alterarlle. Eu non quería quedarme para descansar, senón porque me interesou ese home e quería coñecelo mellor. El abriu o curro e levou o seu rabaño pastar. Antes de partir, mergullou o seu saco de landras nun cubo de auga.

Deime conta de que en lugar de caxato, levouse unha variña de ferro tan grosa como o meu polegar e de metro e medio de longo. Andando relaxadamente, seguín un camiño paralelo ao seu sen que me vise. O seu rabaño quedouse nun val. El deixouno a cargo do can, e viño cara a onde eu me atopaba. Tiven medo de que quixese censurarme pola miña indiscreción, pero non se trataba diso en absoluto: ía nesa dirección e invitoume a ir con el se non tiña nada mellor que facer. Subimos á crista da montaña, a uns cen metros.

Alí empezou a cravar o seu variña de ferro na terra, facendo un buraco no que introducía unha landra para cubrir despois o buraco. Estaba plantando un carballo. Pregunteille se esa terra pertencíalle, pero díxome que non. Sabía de quen era? Non, tampouco. Supoñía que era propiedade da comunidade, ou talvez pertencía a xente descoñecida. Non lle importaba en absoluto saber de quen era. Plantou as landras co máximo esmero. Logo da comida do mediodía reemprendeu a súa sementeira. Deduzo que fun bastante insistente nas miñas preguntas, pois accedeu a responderme. Estivera plantando cen árbores ao día durante tres anos naquel deserto. Plantara uns cen mil. Daqueles, só vinte mil brotaran. Destes esperaba perder a metade por culpa dos roedores ou polos designios imprevisibles da Providencia. Ao final quedarían dez mil carballos para crecer onde antes non crecera nada.

Entón foi cando empecei a calcular a idade que podería ter ese home. Era evidentemente maior de cincuenta anos. Cincuenta e cinco díxome. O seu nome era Elzeard Bouffier. Tivera noutro tempo unha granxa na chaira, onde tiña organizada a súa vida. Perdeu o seu único fillo, e logo á súa muller. Retirouse en soidade, e a súa ilusión era vivir tranquilamente coas súas ovellas e o seu can. Opinaba que a terra estaba morrendo por falta de árbores. E engadiu que como non tiña ningunha obriga importante, decidira remediar esta situación.

Como nesa época, malia a miña mocidade, eu levaba unha vida solitaria, sabía entender tamén aos espíritos solitarios. Pero precisamente a miña mocidade empuxábame a considerar o futuro en relación a min mesmo e a certa procura da felicidade. Díxenlle que en trinta anos os seus carballos serían magníficos. El respondeume sinxelamente que, se Deus lle conservaba a vida, en trinta anos plantaría tantos máis, e que os dez mil de agora non serían máis que unha pinga de auga no mar.

Ademais, agora estaba estudando a reprodución de faias e tiña un sementeiro con faiucos crecendo preto do seu casiña. As prantiñas, que protexía das ovellas cun valo, eran preciosas. Tamén estaba considerando plantar bidueiras nos vales onde había algo de humidade preto da superficie da terra.

Ao día seguinte separámonos.

Un ano máis tarde empezou a Primeira Guerra Mundial, na que eu estiven enrolado durante os seguintes cinco anos. Un "soldado de infantería" apenas tiña tempo de pensar en árbores, e en verdade, a cousa en si fixo pouca impresión en min. Consideráraa como unha afección, algo parecido a unha colección de selos, e esquecina.

Ao terminar a guerra só tiña dúas cousas: unha pequena indemnización pola desmovilización, e un gran desexo de respirar aire fresco durante un tempo. E paréceme que unicamente con este motivo tomei de novo a estrada cara á "terra estéril".

A paisaxe non cambiara. Con todo, máis aló do pobo abandonado, albisquei na distancia un certo tipo de néboa gris que cubría os cumes das montañas como unha alfombra. O día anterior empezara de súpeto a recordar ao pastor que plantaba árbores. "Dez mil carballos -pensaba- ocupan realmente bastante espazo". Como vira morrer a tantos homes durante aqueles cinco anos, non esperaba achar a Elzeard Bouffier con vida, especialmente porque aos vinte anos uno considera aos homes de máis de cincuenta como persoas vellas preparándose para morrer... Pero non estaba morto, senón máis ben todo o contrario: víaselle extremadamente áxil e despexado: cambiara as súas ocupacións e agora tiña soamente catro ovellas, pero en cambio cen colmeas. Desfíxose das ovellas porque ameazaban as árbores novas. Díxome -e vin por min mesmo- que a guerra non lle molestou en absoluto. Continuara plantando árbores imperturbablemente. Os carballos de 1.910 tiñan entón dez anos e eran máis altos que calquera de nolos dous. Ofrecían un espectáculo impresionante. Quedeime coa boca aberta, e como el tampouco falaba, pasamos o día en enteiro silencio polo seu bosque. As tres seccións medían once quilómetros de longo e tres de ancho. Ao recordar que todo isto brotara das mans e do alma dun home só, sen recursos técnicos, un dábase conta de que os humanos poden ser tamén efectivos en términos opostos aos da destrución...

Perseverara no seu plan, e faia máis altas que os meus ombreiros, estendidas ata o límite da vista, confirmábano. Ensinoume belas paraxes con bidueiras sementadas facía cinco anos (é dicir, en 1.915), cando eu estaba loitando en Verdún. Plantounos en todos os vales nos que intuíra -acertadamente- que existía humidade case na superficie da terra. Eran delicados como rapazas novas, e estaban ademais moi ben establecidos.

Parecía tamén que a natureza efectuara pola súa conta unha serie de cambios e reaccións, aínda que el non as buscaba, pois tan só proseguía con determinación e simplicidade no seu traballo. Cando volvemos ao pobo, vin auga correndo nos regos que permaneceran secos na memoria de todos os habitantes daquela zona. Este foi o resultado máis impresionante de toda a serie de reaccións: os regatos secos facía moito tempo corrían agora cun caudal de auga fresca. Algúns dos pobos lúgubres que mencionei anteriormente edificáronse en sitios onde os romanos construíran os seus poboados, cuxos trazos aínda permanecían. E arqueólogos que exploraran a zona atoparan anzolos onde no século XX se necesitaban cisternas para asegurar un mínimo abastecemento de auga.

O vento tamén axudou a espallar sementes. E ao mesmo tempo que apareceu a auga, tamén o fixeron salgueiros, xuncos, prados, xardíns, flores e unha certa razón de existir. Pero a transformación desenvolveuse tan gradualmente que puido ser asumida sen causar asombro. Cazadores adentrándose na espesura na busca de lebres ou xabaríns, notaron evidentemente o crecemento repentino de pequenas árbores, pero atribuíano a un capricho da natureza. Por iso ninguén entremetouse co traballo de Elzeard Bouffier. Se el fose detectado, habería ter oposición. Pero era indetectable. Ningún habitante dos pobos, nin ninguén da administración da provincia, imaxinaría unha xenerosidade tan magnífica e perseverante.

Para ter unha idea máis precisa deste excepcional carácter non hai que esquecer que Elzeald traballou nunha soidade total, tan total que cara o final da súa vida perdeu o hábito de falar, quizais porque non viu a necesidade deste.

En 1.933 recibiu a visita dun gardabosques que lle notificou unha orde prohibindo acender lume, por medo a poñer en perigo o crecemento deste bosque natural. Esta era a primeira vez -díxolle o home- que vira crecer un bosque espontáneamente. Nese momento, Bouffier pensaba plantar haxas nun lugar a 12 km. da súa casa, e para evitar as ideas e vindas (pois contaba entón 75 anos de idade), planeou construír unha cabana de pedra na plantación. E así o fixo ao ano seguinte.

En 1.935 unha delegación do goberno desprazouse para examinar o bosque "natural". Compoñíana un alto cargo do Servizo de Bosques, un deputado e varios técnicos. Estableceuse un longo diálogo completamente inútil, decidíndose finalmente que algo se debía facer... e afortunadamente non se fixo nada, salvo unha única cousa que resultou útil: todo o bosque púxose baixo a protección estatal, e a obtención do carbón a partir das árbores quedou prohibida. De feito era imposible non deixarse cativar pola beleza daquelas novas árbores cheas de enerxía, que seguramente enfeitizaron ao deputado.

Un amigo meu atopábase entre os gardabosques desa delegación e expliqueille o misterio. Un día da semana seguinte fomos a ver a Elzeard Bouffier. Atopámolo traballando duro, a uns dez quilómetros de onde había ter lugar a inspección.

O gardabosques sabía valorar as cousas, pois sabía como manterse en silencio. Eu entregueille a Elzeard os ovos que traía de agasallo. Compartimos a comida entre os tres e despois pasamos varias horas en contemplación silenciosa da paisaxe...

Na mesma dirección na que viñeramos, as ladeiras estaban cubertas de árbores de seis a sete metros de altura. Ao velos recordaba aínda o aspecto da terra en 1.913, un deserto... e agora, un labor regular e tranquila, o aire da montaña fresco e vigoroso, equilibrio e, sobre todo, a serenidade de espírito, outorgaran a este home ancián una saúde marabillosa. Pregunteime cantas hectáreas máis de terra ía cubrir con árbores.

Antes de marcharse, o meu amigo fixo unha suxestión breve sobre certas especies de árbores para os que o chan da zona estaba especialmente preparado. Non foi moi insistente; "pola boa razón -díxome máis tarde- de que Bouffier sabe diso máis que eu". Pero, tras andar un intre e darlle voltas na súa mente, engadiu: "e sabe moito máis que calquera persoa, pois descubriu unha forma marabillosa de ser feliz!".

Foi grazas a ese home que non só a zona, senón tamén a felicidade de Bouffier foi protexida. Delegou tres gaardabosques para o traballo de protexer a foresta, e cominoulles a resistir e rexeitar as botellas de viño, o suborno dos carboeiros.

O único perigo serio ocorreu durante a Segunda Guerra Mundial. Como os coches funcionaban con gasóxeno, mediante xeradores que queimaban madeira, nunca había leña suficiente. A tala de carballos empezou en 1.940, pero a zona estaba tan lonxe de calquera estación de tren que non houbo perigo. O pastor non se decataba de nada. Estaba a trinta quilómetros, prantando tranquilamente, alleo á guerra de 1.939 como ignorara a de 1.914.

Vin a Elzeard Bouffier por última vez en xuño de 1.945. Tiña entón oitenta e sete anos. Volvín percorrer o camiño da "terra estéril"; pero agora en lugar da desorde que a guerra causara no país, un autobús regular unía o val do Durance e a montaña. Non recoñecín a zona, e atribuíno á relativa rapidez do autobús... Ata que vin o nome do pobo non me convencín de que me achaba realmente naquela rexión, onde antes só había ruínas e soidade.

O autobús deixoume en Vergons. En 1.913 esta aldeiña de dez ou doce casas tiña tres habitantes, criaturas algo atrasadas que case se odiaban unha a outra, subsistindo de atrapar animais con trampas, próximas ás condicións do home primitivo. Todos os arredores estaban cheos de ortigas que serpeaban polos restos das casas abandonadas. A súa condición era desesperanzadora, e unha situación así raramente predispón á virtude.

Todo cambiara, incluso o aire. No canto dos ventos secos e ásperos que adoitaban soprar, agora corría unha brisa suave e chea de arrecendo. Un son como de auga viña da montaña. Era o vento no bosque; pero máis asombroso era escoitar o auténtico son do auga movéndose nos regos e remansos. Vin que se construíu unha fonte que manaba con alegre murmurio, e o que me sorprendeu máis foi que alguén plantara un tileiro ao seu lado, un tileiro que debería ter catro anos, xa en plena floración, como símbolo irrebatible de renacemento.

Ademais, Vergons era o resultado dese tipo de traballo que necesita esperanza, a esperanza que volvera. As ruínas e as murallas xa non estaban, e cinco casas foran restauradas. Agora había vinte e cinco habitantes. Catro deles eran parellas novas. As novas casas, recentemente encaladas, estaban rodeadas por xardíns onde crecían vexetais e flores nunha ordenada confusión. Repolos e rosas, porros e margaridas, apios e anémonas facían ao pobo ideal para vivir.

Desde ese sitio seguín a pé. A guerra, ao terminar, non permitira o florecemento completo da vida, pero o espírito de Elzeard permanecía alí. Nas ladeiras baixas vin pequenos campos de cebada e de arroz; e no fondo do val verdeaban os prados.

Só foron necesarios oito anos desde entón para que toda a paisaxe brillase con saúde e prosperidade. Onde antes había ruínas, agora atopábanse granxas; os vellos regos, alimentados polas choivas e as neves que o bosque atrae, fluían de novo. As súas augas alimentaban fontes e desembocaban sobre alfombras de menta fresca. Aos poucos, as aldeas revitalizáronse. Xentes doutros lugares onde a terra era máis cara instaláronse alí, aportando a súa mocidade e a súa movilidade. Polas rúas un atopábase con homes e mulleres vivos, mozos e mozas que empezaban a rir e que recuperaran o gusto polas excursións. Se contabamos a poboación anterior, irrecoñecible agora que gozaba de certa comodidade, máis de dez mil persoas debían en parte a súa felicidade a Elzeard Bouffier.

Por iso, cando reflexiono sobre aquel home armado unicamente coas súas forzas físicas e morais, capaz de facer xurdir do deserto esa terra de Canaan, convénzome de que malia todo a humanidade é admirable. Cando reconstrúo a arrebatadora grandeza de espírito e a tenacidade e benevolencia necesaria para dar lugar a aquel froito, invádeme un respecto sen límites por aquel home ancián e supostamente analfabeto, un ser que completou unha tarefa digna de Deus.

(Elzeard Bouffier morreu pacíficamente en 1.947 no hospicio de Banon).

Jean Giono.